Nikt nie może tu być sprzedawcą, jeżeli nie jest nabywcą, i nie może być nabywcą, nie będąc sprzedawcą. ( W warunkach produkcji towarowej — przyp. M.S.) trudność, której doświadcza sprzedawca […] wynika jedynie z tego, że nabywca łatwo może odroczyć powrotną przemia­nę pieniądza w towar. Ta trudność przemiany towaru w pieniądz, trudność doprowadzenia sprzedaży do skutku, stąd tylko się bierze, że towar musi być przekształcony w pieniądz, pieniądz zaś bynajmniej nie musi być na­tychmiast przekształcony…

Jeśli pierwszy przypadek związany jest z nadmiarem towarów, to drugi—   z nadmiarem pieniądza. W każdej z tych sytuacji właściciel towarów zachowuje się odmiennie. W pierwszym przypadku obniża cenę, po której sprzedaje swój towar, w drugim — podwyższa cenę bądź — w skrajnych przypadkach — za swój towar żąda innego towaru. Analogicznie dzieje się z właścicielem pieniądza. W pierwszym przypadku żąda on coraz niższej ceny za ten sam towar, w drugim zmuszony jest płacić coraz więcej,…

Następstwem zahamowania procesu reprodukcji jest niszczenie kapitału. Ma ono dwojaką postać. Z jednej strony maszyny i surowce, których się nie używa, przestają być kapitałem. Podobnie dzieje się z zabudowaniami, z których nie robi się użytku, bądź też z tymi, które pozostają w stanie nie wykończonym, czy z towarami, które leżą na składzie. Wreszcie i pieniądz, którego nie można wymienić na towar, przestaje być kapitałem. Z drugiej strony niszczenie kapitału przez kryzysy oznacza deprecjację jego wartości,…

Ta właściwość gospodarki towarowej powoduje, że na jej gruncie — w przeciwieństwie do gospodarki opartej na handlu zamiennym — możliwe są kryzysy wynikające z oderwania od siebie aktu sprzedaży i kupna bądź kupna i sprzedaży. Ta przyczyna pojawia się wówczas, gdy pieniądz funkcjo­nuje jako środek cyrkulacji.Ponadto pieniądz może funkcjonować jako środek płatniczy. W tym charakterze działa w dwóch różnych momentach — jako miernik wartości jako realizacja wartości. „Ogólna możliwość kryzysów zawarta jest w od­dzieleniu się od siebie…

Skoro towaru nie można sprzedać w określonym czasie — nawet jeżeli nie zmienia­ła się jego wartość — to już dlatego pieniądz nie może funkcjonować w roli środka płatniczego, powinien bowiem jako środek płatniczy funkcjonować w określonym, ustalonym zawczasu terminie. Ponieważ jednak ta sama kwota pieniężna obsługuje tu szereg wzajemnych transakcji i zobowiązań, niewypłacalność występuje tu nie tylko w jednym, lecz w wielu punktach, i   stąd bierze się kryzys”. Zjawiska paralelne do tych, o których pisze Marks, pojawiają…

Dlatego m.in. w okresach takiego kryzysu na rynku pracy pojawia się odmia­na handlu zamiennego, tzn. odrobek. Niektóre rodzaje pracy w ogóle nie są wyceniane w pieniądzu lub mają podwójną cenę — w pieniądzu i w jed­nostkach mierzących inną pracę (np. jedna godzina pracy kopaczki z traktorem = jeden dzień zbierania ziemniaków = 1500 złotych).Teoretyczna możliwość powstania kryzysu kryje się zatem w tym, że w gospodarce towarowej sprzedaż i kupno mogą się od siebie oddzielić. To,…

Wtedy, kiedy surowce są nabywane za granicą, ich wartość może wzrosnąć na skutek celowych działań eksporterów. Tym samym następuje zakłócenie proporcji, w której pieniądz powinien przekształcić się z powrotem w różne rodzaje kapitału, aby można było produkować nadal w dotychczasowej skali. W nowej sytuacji trzeba więcej wydawać na surowiec, mniej środków pozostaje na pracę. Nie jest zatem możliwe wchłonięcie takiej samej jak przedtem ilości pracy. „Po pierwsze, nie jest to fizycznie możliwe, mamy bowiem mniej…

Ta pierwsza z przyczyn realnych kryzysów ma zatem —z punktu wi­dzenia właścicieli i dysponentów kapitału — charakter obiektywny. Nie mają oni na nią żadnego wpływu bądź wpływ ten jest ograniczony ze wzglę­du na aktualny stan wiedzy łub uwarunkowania polityczne. Istnieje wszak­że — zdaniem Marksa — druga przyczyna, której trudno byłoby przypisać cechę obiektywności i niezależności od działań właścicieli i dysponentów kapitału. Ten niedobór surowców może zaistnieć niezależnie od urodzaju bądź od naturalnej wydajności pracy. „Jeżeli mianowicie…

Jest to wypadek nadprodukcji kapitału trwałego, która wywołuje zupełnie takie same zjawiska, jakie występują w pierwszym wypadku […] kryzysy mają za podstawę nadprodukcję kapitału trwałego, a przeto stosunkowo niewy­starczającą produkcję kapitału obrotowego”. Jeśli zatem nieurodzaj bądź pogarszające się możliwości zdobycia su­rowców są czynnikiem kryzysotwórczym niezależnym od woli właścicieli i   dysponentów kapitału, to błędy w podziale kapitalizowanej części war­tości dodatkowej obciążają wyłącznie ich własne konta. W gospodarkach scentralizowanych rola właścicieli kapitału, bądź też osób występujących w ich imieniu,…

Skutkiem braku takiej zgodności jest nadprodukcja towarów w jednych dziedzinach, przy ich równoczesnym niedostatku — w innych. Teoretyczna możliwość powstania takich dysproporcji bierze się stąd, że —jak już pisaliśmy—w gos­podarce towarowej właściciel kapitału dostosowuje rozmiary produkcji nie do realnego popytu, lecz do wydajności posiadanych środków produkcji. Dąży on również do zajęcia możliwie dużej części rynku produkowanych przez siebie towarów, do ograniczenia wpływów innych producentów. Wszystko to powoduje, że w jednych dziedzinach może być dużo towa­rów,…