W OKRESACH KRYZYSU

Dlatego m.in. w okresach takiego kryzysu na rynku pracy pojawia się odmia­na handlu zamiennego, tzn. odrobek. Niektóre rodzaje pracy w ogóle nie są wyceniane w pieniądzu lub mają podwójną cenę — w pieniądzu i w jed­nostkach mierzących inną pracę (np. jedna godzina pracy kopaczki z traktorem = jeden dzień zbierania ziemniaków = 1500 złotych).Teoretyczna możliwość powstania kryzysu kryje się zatem w tym, że w gospodarce towarowej sprzedaż i kupno mogą się od siebie oddzielić. To, na skutek czego owa teoretyczna możliwość staje się rzeczywistym kry­zysem, nie wynika z istoty gospodarki towarowo-pieniężnej. Muszą zaistnieć dodatkowe okoliczności. Realny kryzys— zdaniem K. Marksa — może nastąpić przy przemianie pieniądza w kapitał produkcyjny oraz na skutek zmian wartości elementów kapitału produkcyjnego, zwłaszcza surowca. Ponieważ reprodukcja surowca zależy m.in. od wydajności pracy uza­leżnionej od warunków naturalnych, przeto ilość produktu wytworzonego przez taką samą ilość pracy może się zmniejszać w latach nieurodzaju. W tych latach wartość surowców podnosi się, a zmniejsza się ich ilość.