W RÓŻNYCH PRZYPADKACH

Jeśli pierwszy przypadek związany jest z nadmiarem towarów, to drugi—   z nadmiarem pieniądza. W każdej z tych sytuacji właściciel towarów zachowuje się odmiennie. W pierwszym przypadku obniża cenę, po której sprzedaje swój towar, w drugim — podwyższa cenę bądź — w skrajnych przypadkach — za swój towar żąda innego towaru. Analogicznie dzieje się z właścicielem pieniądza. W pierwszym przypadku żąda on coraz niższej ceny za ten sam towar, w drugim zmuszony jest płacić coraz więcej, a w skrajnych przypadkach nie może kupić wcale.W obu jednak przypadkach źródłem kryzysu jest to, że kupno i sprzedaż oddzielają się od siebie. Ich zjednoczenie dokonuje się w sposób gwałtowny. „Kryzys jest więc tylko gwałtownym urzeczywistnieniem jedności faz pro­cesu produkcji, faz, które usamodzielniły się wobec siebie”.W warunkach gospodarki towarowej człowiek musi więc sprzedawać lub kupować produkty pracy albo samą pracę. Podczas kryzysu powstaje taka sytuacja, w której nie można wymienić bądź produktu pracy albo samej pracy na pieniądz, bądź też pieniądza na produkt pracy lub samą pracę. W obu sytuacjach następuje zahamowaniae procesu reprodukcji.