Chociaż każda jednostka towaru ma wartość użytkową, to jednak wszystkie te jednostki część tej wartości tracą.Stan o którym mowa, nie musi prowadzić do globalnego kryzysu. W gos­podarce, w której istnieje swobodny przepływ kapitału pomiędzy gałę­ziami produkcji, a zarazem kapitały konkurują z sobą „wzrost lub spadek wartości rynkowej wskutek tej dysproporcji, pociąga za sobą przenoszenie i   wycofywanie kapitału z jednej gałęzi produkcji do innej, wędrówkę ka­pitału z jednej gałęzi produkcji do innej” . Niemniej jednak w samym…

Kapitał odpływa bowiem wtedy z gałęzi o względnie dużej produkcji do gałęzi o produkcji względnie małej. Istotniejsze zna­czenie ma obserwacja, iż ogólną przyczyną takich dysproporcji jest nadpro­dukcja kapitału trwałego lub obrotowego. Teza ta logicznie wynika z cytowanego już twierdzenia, że w gospodarce towarowej skalę produkcji w coraz mniejszym stopniu wyznacza bezpośredni popyt na towary, a w co­raz większym stopniu — wielkość kapitału, którym dysponuje jego właś­ciciel lub dysponent. Dążenie do pomnażania kapitału i do rozszerzania…

Marks jest w pełni świadomy tego, że „dopóki nie są za­spokojone najpilniejsze potrzeby znacznej części społeczeństwa albo nie są zaspokojone przynajmniej jej bezpośrednie potrzeby, nie może być, rzecz prosta, absolutnie mowy o nadprodukcji produktów w tym znaczeniu, że ilość produktów w stosunku do popytu na nie jest nadmierna. Należy, wręcz przeciwnie, powiedzieć, że w warunkach produkcji kapitalistycznej ma się w tym znaczeniu nieustannie do czynienia z niewystarczającą produkcją” . Granicą produkcji jest jednak dla właścicieli…

Powstaje w tym miejscu pytanie: dlaczego pojawia się nadprodukcja kapitału trwałego lub obrotowego, a w konsekwencji nadprodukcja to­warów? Wydawać by się mogło, że sytuacja taka nie może powstać w gos­podarce nastawionej na przyspieszanie reprodukcji rozszerzonej. Zdaniem Marksa, w tym właśnie dążeniu do przyspieszania reprodukcji kryje się swego rodzaju pułapka, w którą mogą wpadać właściciele i dysponenci ka­pitału. Nadprodukcja kapitału oznacza bowiem „nadprodukcję mas war­tości, które przeznaczone są do wytwarzania wartości dodatkowej (albo też—jeśli rozpatrywać kapitał…

Jeśli ująć sprawę dokładniej — kontynuuje Marks — powyższe oznacza tylko tyle, że za dużo produkuje się w celu wzbogacenia się, czyli zbyt dużą część produktu przeznacza się na robienie większej ilości pieniędzy (na akumula­cję), a nie na konsumpcję w charakterze dochodu, nie na zaspokojenie prywatnych potrzeb posiadacza produktu, lecz na stwarzanie mu abstrak­cyjnego bogactwa społecznego, pieniędzy i większej władzy nad cudzą pracą, na stwarżanie kapitału — czyli na przysparzanie mu owej władzy […] twierdzenie,…

Następuje to przez nieustanne rozszerzanie reprodukcji i akumulacji, a przeto i przez nieustanne powrotne przekształcanie dochodu w kapitał, gdy tymczasem […] masy producentów są ograniczone do przeciętnej miary potrzeb i, zgodnie z naturą produkcji kapitalistycznej, ograniczone być muszą” Dochodzimy zatem do paradoksalnego z pozoru wniosku. Źródłem nadprodukcji, a tym samym zahamowania procesu reprodukcji rozszerzo­nej, okazują się działania obliczone na przyspieszanie tego procesu. Prze­znaczanie zbyt dużej części produktu globalnego, a więc nie tylko kapitali­zowanej części wartości…

Wtedy to pojawia się na rynku nadmiar towarów. Jeśli ten nadmiar nie zawsze jest widoczny, to tylko dlatego, że towary nabywają nie tylko ich producenci, ale także zatrudnieni poza sferą produkcji materialnej. Państwo może więc regulować globalny popyt. Nadprodukcja utajona pojawia się wówczas, gdy zbyt dużą część pro­duktu globalnego przeznacza się na środki trwałe lub obrotowe, a jedno­cześnie wówczas, gdy w podziale akumulacji nie zachowuje się odpowied­nich proporcji pomiędzy środkami trwałymi i obrotowymi oraz siłą robo­czą,…

Zdaniem Marksa — nie można więc bezkarnie zwiększać stopy akumula­cji, zwłaszcza akumulacji rozumianej jako suma inwestycji produkcyjnych i    przyrostu środków obrotowych. Ograniczanie konsumpcji musi prowa­dzić do zahamowania reprodukcji kapitału.Analiza zapisanych w Kapitale opinii na temat źródeł kryzysów zmusza więc do skorygowania sformułowanych wyżej dyrektyw dotyczących pra­widłowości podziału produktu globalnego.Okazuje się bowiem, że nie jest możliwe powiększanie w nieskończoność ani całej wartości dodatkowej, ani jej kapitalizowanej części. W interesie właścicieli kapitału leży odpowiednie zwiększenie tej części…

Próbom przenoszenia schematów reprodukcji Marksa na grunt gospodarki socjalistycznej towarzyszą znane trudności. W takiej gospodarce trudno jest wytyczyć precyzyjną granicę pomiędzy kapitałem zmiennym v a war­tością dodatkową m. Wyodrębnia się natomiast kapitał trwały c, i kapitał o- brotowy c0. Nie wchodząc bliżej w tę szczegółową kwestię, można —jak są­dzę — stwierdzić, iż zaakceptowanego przez M. Kaleckiego podziału docho­du narodowego na składniki będące środkiem do jego zwiększania (inwe­stycje i przyrost środków obrotowych) oraz na składniki będące…

Wymóg ten został zastąpiony przez Kaleckiego z jednej strony postulatem, by wydatki na spożycie nie były mniejsze niż bliżej nie zdefinio­wane minimum, oraz by środki obrotowe rosły proporcjonalnie do dochodu narodowego. W istocie jednak tempo, w jakim odbywa się reprodukcja rozszerzona, uzależnia Kalecki przede wszystkim od zmian, jakie zachodzą nie w całej akumulacji, lecz tylko w kapitale trwałym. Pod tym względem jego teoria nie odbiega w sposób istotny od wyobrażeń, jakie legły u podstaw strategii…